ශ‍්‍රී ලංකාවට බුදු සමය හඳුන්වා දීමෙන් පසුව මිහිඳු මහරහතන් වහන්සේ බුද්ධ ශාරීරික හා පාරිභෝගික ධාතූන් රැසක්ම ලබාදීමට කි‍්‍රයා කළහ. ගැඹුරු දහමට වඩා ඉක්මනින් ඔවුනගේ සිත් සතන් තුළට බුදු දහම පිවිසීමට මෙම පූජනීය වස්තු උපකාරී වන බව අවබෝධ කර ගත්හ. ඒ අනුව බුදුරජාණන් වහන්සේගේ අකු ධාතුව ප‍්‍රධාන ශාරීරික ධාතූන් වහන්සේලා රැසක් ද පාරිභෝගික වස්තූන් වන ශ‍්‍රී මහා බෝධීය හා පාත‍්‍ර ධාතුව ද වැඩමවා ගත්හ. ධාතු පූජා විෂයෙහි ජනතාව තුළ පවත්නා ගෞරවය හා උනන්දුව නිසා ඉන් අනතුරුව දළදා වහන්සේද කේස ධාතූන් වහන්සේද ලංකාවට වැඩම වූ පුවත් වංශ කථාවල විස්තර වශයෙන් දැක්වේ.
මෙම ධාතූන් වහන්සේලා ශ‍්‍රී ලංකා ජාතික සංස්කෘතිය හා ජන විඥානය තුළ මොන තරම් පිබිදීමක් ඇති කිරීමට සමත් වූයේද යත් එම ධාතූන් අරබයා විවිධපොත පත සම්පාදනයට ද ශිල්ප කලාවන් නිර්මාණය කිරීමට ද පටන් ගත්තෝ ය. පුද පූජාවේ පමණක් නොව රාජ්‍ය පරිපාලනයේ ද විශාල පෙරළියක් ඇති කළේ ය.බෝධීන් වහන්සේගේ අගය පූජනීයත්වය විස්තර කෙරෙමින් සිංහල භාෂාවෙන් හා පාලි භාෂාවෙන් බෝධි වංශ සාහිත්‍යයක් ද බෝධිඝර නම් වූ ගෘහ නිර්මාණ කලාවක් ද ශාරීරික ධාතු නිධානයෙන් ස්තූප කලාවක් හා ධාතු වංශ සාහිත්‍යයන් ද ධාතු ඝර හා වටදා ඝර නම් වූ නව ගෘහ නිර්මාණ කලාවක්ද ජාතියට දායාද කෙරිණි.
කිත්සිරි මේඝවර්ණ රාජ්‍ය දවස වැඩම වූ දළදා වහන්සේ මෙම සියලු පූජනීය වස්තූන් අභිබවා පූජනීයත්වයෙන් අගතැන් පත් බවට ද ශිල්ප කලා නිර්මාණයෙන් හා පුද පූජා පෙරහැරින් ද සාහිත්‍ය නිර්මාණයෙන් මෙන්ම රාජ්‍යත්වයෙන් ද බුහුමන් ලැබීමට සමත් වූහ. අසූ හාර දහසක් ධම¢ස්ඛන්ධය දේශනා කළ බුදු රජාණන් වහන්සේගේ ශ‍්‍රී මුඛයට අයත් වස්තුවක් වීම ද භාරතීය රාජකීය දෙපළක් විසින් රැගෙන විත් ප‍්‍රදානය කිරීම ද, භාරතීය රජ දරුවන් දළදා වහන්සේ උදෙසා කළ පුද පූජා මේ රාජ දූතයන් වෙතින් අනාවරණය වීම ද භාරතීය රජ වරු දළදා උරුමය ලබා ගැනීමට සටන්වැදී සිටි අයුරු පළ වීම ද දළදා වහන්සේ පිළිබඳ මෙම විශේෂ ගෞරවය හා උනන්දුව පළවීමට හේතු වන්නට ඇත.
එපමණක් නොව දළදා වහන්සේ දුටු පමණින්ම පිරිමේඝවණ්ණ රජතුමා හිස මත හොවා පූජා පවත්වා සිංහාසනය මත තබා ගෞරව දක්වා මුළු රටම දළදා වහන්සේට පූජා කිරීමද දළදා වහන්සේ වෙත මෙම අසීමිත ගෞරවය හා භක්ත්‍යාදරය යොමුවීමට හේතු වූවාට සැකයක් නැත. දළදා වහන්සේ ලක් දිවට වැඩම කිරීම පිළිබඳ පුරාවෘත්තය සම්පූර්ණයෙන් සංග‍්‍රහ වී ඇති ඉපැරණිම ග‍්‍රන්ථය දාඨාවංශය යි. ලීලාවතී නම් රැජිනගේ රාජ්‍ය සමයෙහි විසූ පරාක‍්‍රම නම් අමාත්‍යවරයෙකුගේ ආරාධනයෙන් දාඨාවංශය කළ බව ග‍්‍රන්ථාරම්භයේ දක්වා ඇත. ටීකාචාර්ය ශාරිපුත‍්‍ර මාහිමියන්ගේ ශිෂ්‍ය වූ ධම¢කීර්ති නම් රාජගුරු ආචාර්යයන් විසින් මේ ග‍්‍රන්ථය රචනා කරන ලද බව ග‍්‍රන්ථාවසානයේ දක්වා ඇත.
අසත්තවූන්ගේ පැහැදීම උපදවන බුද්ධමහිමය ප‍්‍රකාශ කිරීම ග‍්‍රන්ථ කරණයේ අරමුණ බව කතුවරයා සටහන් කර තිබේ. දාඨාවංසය පාලි පද්‍යයෙන් වේධ ග‍්‍රන්ථයකි. සිත් ඇද ගන්නා සුලු සරල සුගම භාෂා ශෛලියකින් එය රචනා වී ඇත. දළදා වහන්සේ පිළිබඳ මෙහි එන පුරා වෘත්තයේ ඓතිහාසිකත්වය විමසා බැලිය යුතුය. සිරිමේඝවණ්ණ රජු දවස දළදා වහන්සේ ලක් දිවට වැඩමවන ලදැයි යන දාඨාවංස ප‍්‍රවෘත්තිය දාඨාවංසය රචිත යුගයෙන් පසු ලියැවුණු බොහෝ සිංහල පාලි මූලාශ‍්‍රය වල පමණක් නොව දාඨාවංසයට පෙර ලියැවුණු මහාවංසයෙහිද සඳහන් වී තිබේ.
දාඨාවංසයෙහි එන විස්තර කිසිවක් මහාවංසයෙහි සඳහන් නොවන නමුදු සිරිමේඝවණ්ණ රජුගේ නම වැනි වර්ෂයේදී කිසියම් බැමිණියක් කලිගු රටින් දළදාව මෙහි ගෙන ආවේ ය යන පුවත පමණක් එහි සටහන්ව තිබේ. දාඨාවංසය රචනා කිරීමට සියවස් දෙකකට පමණ පෙර ලියැවුණු මහා වංසයේ මෙපමණින් නමුදු දළදා වහන්සේ ගැන සඳහන් වී තිබීම දාඨාවංස පුවතේ ඓතිහාසිකත්වය තහවුරු කර ගැනීමට වැදගත් වේ. දළදා වහන්සේ දේවානම් පියතිස්ස රජු විසින් කරවන ලද ධමමචකත ගෘහයෙහි වැඩ හිදුවන ලදැයි මහාවංසයේ එන පුවත දාඨාවංසයේ දැක්වෙන්නේ මිහිදු මාහිමියන් දහම් දෙසීමෙන් පවිත‍්‍ර වූ තැනට වැඩම වන ලද බවය.
රජු නව ලක්ෂයක් වියදම් කොට දළදා පූජාවක් පැවැත්වීය යන ප‍්‍රවෘත්තිය මහා වංසයේ මෙන්ම දාඨා වංසයේ ද එකාකාරව දක්වා ඇති. දළදා වහන්සේ පුද පිණිස අභයගිරි විහාරයට වාර්ෂිකව වැඩම වන ලද බව එම ග‍්‍රන්ථ දෙක්හිම සඳහන් වේ. දළදා වහන්සේ අභයගිරි විහාරයට වැඩමවා පූජා විධි කළ යුතු ආකාරය පිළිබඳ රජු විසින් දෙන ලද නියෝගය දාඨාවංසයේ සඳහන් කොට ඇත්තේ සිරිත් ලිපියක් ලියැවූ බවය.
මේඅන්දමට එකොළොස්වෙනි සියවසෙහි රචිත මහා වංසයේ සිරිමේඝවණ්ණ රජු සමයෙහි දළදා වහන්සේ හා සබැදිව සිදුවූ බවට වාර්තා වී ඇති පුවත් දහතුන්වෙනි සියවසෙහි රචිත දාඨාවංසයේ එන පුවත් සමග එහැම පිටින් සැසඳීමෙන් පෙනී යන්නේ දාඨාවංසයේ එන පුරාවෘත්තය පෙර පටන් ව්‍යවහාරව පැවති එකක් බවයි.
දළදා වහන්සේගේ ඉතිහාසය විස්තර වශයෙන් දැක ගත හැකි වන්නේ දාඨාවංසයේය. දළදා වහන්සේ අරබයා භාරතීය රජුන් අතර ඇති වූ යුද්ධයක් එවකට දළදා වහන්සේ භාරව සිටි ගුහසීව රජු යුද්ධයකට මුහුණ දී සිටි බව හා යුද්ධයෙන් පරාජයට පත් වූවොත් දළදා වහන්සේ රැගෙන ලක් දිවට යන්නැයි තම දුවණියගෙන් ද බෑණාගෙන් ද ඉල්ලා සිටීමේ ප‍්‍රතිඵලයක් වශයෙන් දළදා වහන්සේ ලංකාවට වැඩම කළ ආකාරයත් දාඨාවංසයේ සඳහන්ව ඇත.
දළදා වහන්සේ පිළිබඳ මේ විස්තරය අපට පළමුවෙන්ම දැක ගත හැකි වන්නේ දාඨා වංසයෙනි. දාඨාවංසය අනෙක් බොහෝ වංසකථා මෙන් කාව්‍යයකි. ඉතිහාස ග‍්‍රන්ථයක් නොවේ. එහෙත් වංස කථා අනෙක් කාව්‍යයනට වඩා විශේෂ වන්නේ සෙසු බොහෝ කාව්‍ය කල්පිත වස්තු බීජයක් මත රචනා වන අතර වංශ කථා කිසියම් ඓතිහාසික ප‍්‍රවෘත්තියක් පදනම් කොට ගෙන රචනා වීම යි.
පාලි දාඨාවංසය රචනා වීමට පෙර සිංහල භාෂාවෙන් සම්පාදිත සිංහල දළදා වංශයෙක් පැවති බව පෙනේ. සිංහල දේශයෙහි කවීන් විසින් සියදෙස් බසින්කළ වූ බුදුරජාණන් වහන්සේගේ දළදා වහන්සේ පිළිබඳ වංශ කථාව අන්‍යද්වීප වාසීන්ගේ ද ප‍්‍රයෝජනය පිණිස මාගධික භාෂාවෙන් කරන්නෙමි යයි දාඨාවංස ග‍්‍රන්ථාරම්භයේ දීම දක්වා තිබීමෙන් ඒ බව තහවුරු වේ. කෙසේ වතුදු පෙර රචනා වී තිබීය යයි සැලකෙන මෙම සිංහල දළදා වංශය දැන් අවිද්‍යාමානය. මෙම කෘතිය දළදා වහන්සේ ලංකාවට වැඩමවා තෙවර්ෂ දෙක තුනක් ඇතුළත රචනා වන්නට ඇතැයි අනුමාන කළ හැකිය.
දළදා ඉතිහාසය හා සංස්කෘතිය හැදෑරීමට උපකාරී වන තවත් වැදගත් ග‍්‍රන්ථයක් නම් දළදා සිරිතයි. දළදා පුවත මාතෘකා කොට සිංහල මාධ්‍යයෙන් රචනා වී ඇති ඉපැරණිම පොත ඇතුගල්පුර යුගයෙහි දී රචනා වී ඇති දළදා සිරිත ය. ඇතුගල්පුර යුගයෙහි විසූ හතරවන පරාක‍්‍රමබාහු රජු දවස දෙව්රද දම් පසහිතාවන්මේ කෘතිය සම්පාදනය කොට ඇත. මේ ග‍්‍රන්ථයට දළදා කථා පුවත අන්තර්ගතව පැවති පැරණි ග‍්‍රන්ථයක් හෝ ග‍්‍රන්ථ රාශියක් ආශ‍්‍රය වූ බව ග‍්‍රන්ථාරම්භයේ දක්වා ඇත. එනිසා මේ ග‍්‍රන්ථයේ දැක් වෙන්නේ කතුවරයාගේ හෝ ඇතුගල් පුර යුගයට ගැනෙන හෝ කථා ප‍්‍රවෘත්තියක් නොවේ. පූර්වාචාරීන් විසින් දක්වන ලද තොරතුරුය.
මේ ග‍්‍රන්ථය සම්පාදනයට මූලාශ‍්‍රය වී ඇත්තේ පාළි දාඨාවංශය යි. දළදා සිරිතෙහි පළමු පරිච්ඡේද පහ දාඨාවංසයේ සඳහන් කථා පුවත ඒ ආකාරයෙන්ම දක්වා ඇත. එය දාඨාවංසයේ පරිවර්තනයක් සේ සැලකීම නිවැරදි ය. දාඨාවංසයේ නො එන ප‍්‍රවෘත්තියක් මුල් පරිච්ඡේද පහේ සංග‍්‍රහ වී ඇත. දළදා සිරිතෙහි අවසාන පරිච්ඡේද දෙක ද අන් බසකින් වූ කිසියම් ග‍්‍රන්ථයකින් හෝ ග‍්‍රන්ථ කීපයකින් සකස් කරන ලද බව සිතාගත හැකිය. සතරවන පැරකුම්බා රජු දවස දක්වා එන එම විස්තරය මහා වංසයෙන් උපුටා ගන්නට ඇතැයි අනුමාන කළ හැකිය. මහා වංසයේ පරිච්ඡේද පනස් තුනක එන දළදා තොරතුරු දළදා සිරිත් කතුවරයා පරිච්ඡේද දෙකකින් සංක්‍ෂිප්තව දක්වා තිබේ.
කුඹුරුගමුවේ වජිර හිමි
